Wysokie stężenie cholesterolu we krwi skutkuje zwiększeniem ryzyka choroby niedokrwiennej serca, zawału serca i udaru mózgu. Na stężenie lipidów we krwi, bezpośredni wpływ ma również dieta. Leczenie zaburzeń lipidowych skutecznie obniża ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, a u osób po incydencie zawałowym zmniejsza ryzyko powtórnego zawału.
Cholesterol jest tłuszczowym związkiem chemicznym, który buduje błony komórkowe wszystkich komórek zwierzęcych. To lipid niezbędny do życia, gdyż stanowi substrat do syntezy hormonów płciowych (testosteronu i estrogenów) i kory nadnerczy, kwasów żółciowych oraz bierze udział w produkcji w skórze witaminy D3. W układzie nerwowym wchodzi w skład otoczki mielinowej komórek. Cholesterol obecny we krwi człowieka pochodzi głównie z samo-produkcji w wątrobie i jelitach (tzw. endogenny), oraz z pożywienia (tzw. egzogenny). Stężenie cholesterolu zależne jest także od stylu życia, w tym od aktywności fizycznej, czynników genetycznych, płci oraz wieku. Chociaż potocznie cholesterolem określa się obecne w osoczu krwi lipoproteiny, których składową jest frakcją jest właśnie cholesterol, to jest to określenie błędne. Lipoproteiny to połączenie białek z tłuszczami, konieczne do transportowania substancji tłuszczowych we krwi, gdyż te są nierozpuszczalne w wodzie. W zależności od rodzaju lipoprotein transportujących cholesterol wyróżnia się frakcje: HDL, LDL oraz VLDL. Do oceny ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych stosuje się lipidogram -badanie oceniające udział poszczególnych frakcji cholesterolu w ogólnej puli lipidów we krwi. Badanie wykonuje się z krwi, na czczo.
Frakcja HDL cholesterolu
Określana mianem „dobrej” frakcji cholesterolu, ze względu na redukcję ryzyka chorób układu krążenia. Lipoproteiny o wysokiej gęstości (High Density Lipoprotein), odpowiadają za przenoszenie nadmiaru cholesterolu z krwi do wątroby. Tam ma miejsce przemiana w kwasy żółciowe. W rodzinach, gdzie z pokolenia na pokolenie dziedziczy się wysokie stężenie HDL cholesterolu, nie obserwuje się zachorowań na chorobę wieńcową.
Frakcja LDL cholesterolu
Lipoproteiny o małej gęstości (Low Density Lipoprotein), określane potocznie „złym” cholesterolem, transportują cholesterol z wątroby do błon komórkowych organizmu. Gdy w ustroju znajduje się więcej cholesterolu niż to potrzebne, jego cząsteczki odkładają się w mięśniówce gładkiej ścian tętnic, powodując tworzenie się tzw. blaszki miażdżycowej. Jest to frakcja lipoprotein zawierająca najwyższą ilość cholesterolu.
Frakcja VLDL cholesterolu
Lipoproteiny bardzo małej gęstości (Very Low Density Lipoprotein) wytwarzane są przez wątrobę. Transportują lipidy z wątroby do tkanki tłuszczowej. W około 60% składają się z trójglicerydów (triglicerydów). Najnowsze badania wskazują, że w przypadku ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, dużo bardziej groźne jest podwyższone stężenie trójglicerydów niż cholesterolu całkowitego.
Leczenie zaburzeń lipidowych (dyslipidemii, zaburzeń dotyczących stężenia cholesterolu i jego frakcji we krwi) opiera się na farmakoterapii oraz przestrzeganiu prawidłowych zasad żywienia. Liczne badania potwierdzają korzystny wpływ redukcji stężenia całkowitego cholesterolu (TC) oraz frakcji LDL w prewencji chorób naczyniowych. W terapii dąży się do uzyskania prawidłowych wartości frakcji cholesterolu i trójglicerydów we krwi. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego w profilaktyce pierwotnej:
- Cholesterol całkowity <190 mg/dl
- Triglicerydy <150 mg/dl
- Frakcja LDL <115 mg/dl
- Frakcja HDL u kobiet >46 mg/dl
- Frakcja HDL u mężczyzn >40 mg/dl
Redukcja parametrów lipidowych skutecznie udaje się dzięki obniżeniu masy ciała osób otyłych przez dietę ubogoenergetyczną. Dobre rezultaty przynosi również zwiększenie aktywności fizycznej oraz unikanie palenia papierosów i picia alkoholu. Zmniejszenie masy ciała o 10 kg przynosi efekt w postaci obniżenia ciśnienia tętniczego krwi, unormowania stężenia glukozy oraz poprawy parametrów lipidowych -obniżenie stężenia cholesterolu całkowitego o 10%, trójglicerydów o 30%, a frakcji LDL cholesterolu o 15%. Stężenie frakcji HDL cholesterolu zwiększa się o 8%. Z przedstawionych wyników można domyślić się, że redukcja masy ciała ma pierwszoplanowe znaczenie w przypadku hipercholesterolemii. Dieta niskocholesterolowa i odpowiednie leki to następne kroki jakie należy podjąć.
Zdrowa dieta
W leczeniu żywieniowym dyslipidemii stosuje się ograniczenie podaży nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu. Redukcji ulega także ilość węglowodanów. Szczególną uwagę zwraca się na ilość błonnika pokarmowego oraz fitosteroli roślinnych. Dieta niskocholesterolowa jest szczególnie polecana u osób w problemami lipidowymi, ale równie dobrze może być stosowana przez osoby zdrowe, jako element profilaktyki przeciwmiażdżycowej.
W zbilansowanej diecie, procentowy udział tłuszczów w dziennym zapotrzebowaniu energetycznym nie powinien przekraczać 30%. Restrykcji podlega także udział kwasów tłuszczowych nasyconych, ze względu na działanie prozakrzepowe, czyli przyspieszające rozwój miażdżycy. Dzienne spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych nie powinno przekraczać 7% ogółu energii, podczas gdy ich udział w diecie przeciętnego Polaka jest praktycznie dwukrotnie większy. Źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych są tłuszcze zwierzęce -tłuste mięsa, tłuste mleko i produkty mleczne, masło. Zaleca się zastępowanie tłuszczów zwierzęcych przez roślinne. Do kuchni warto wprowadzić oleje roślinne (poza kokosowym i palmowym), oliwę z oliwek oraz miękkie margaryny roślinne.
Tłuszcz zwierzęcy (smalec), tłusty nabiał, żółtka jaj kurzych, podroby oraz mięsa są również źródłem cholesterolu pokarmowego. Aktualne zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego wskazują na udział cholesterolu w diecie w ilości do 300 mg dziennie, a u osób z obecną miażdżycą do 200 mg na dobę. Tłuste mięsa i wędliny należy zamienić na chudy drób bez skóry, chudą wołowinę lub cielęcinę. Ilość spożywanych jaj trzeba ograniczyć do dwóch sztuk tygodniowo. Mięsa czerwone spożywać należy nie więcej jak 3 razy w tygodniu.
Rozwojowi miażdżycy sprzyjają kwasy tłuszczowe typu trans, zawarte w utwardzanych margarynach, wyrobach piekarskich i cukierniczych oraz produktach typu fast-food. Izomery trans wielonienasyconych kwasów tłuszczowych i nasycone kwasy tłuszczowe w równy sposób wpływają na wzrost frakcji LDL cholesterolu. Niektóre badania także wskazują na dwukrotnie częstszą zachorowalność na raka piersi wśród kobiet, których dieta obfituje w kwasy tłuszczowe typu trans.
Niezbędne w diecie wielonienasycone kwasy tłuszczowe NNKT, w tym omega-3 i omega-6, wpływają na obniżenie triglicerydów, cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL we krwi. Głównym przedstawicielem rodziny omega-6 jest kwas linolowy, występujący w olejach sojowym, kukurydzianym, słonecznikowym, oliwie z oliwek oraz oleju z pestek winogron, z wiesiołka, ogórecznika oraz margarynach z nich wytwarzanych. Należy jednak pamiętać, że do podgrzewania i podsmażania potraw można używać jedynie oleju rzepakowego i oliwy z oliwek, gdyż pozostałe tłuszcze w podwyższonej temperaturze ulegają utlenieniu. Rodzinę omega-3 reprezentują kwas alfalinolenowy ALA (występuje w oleju rzepakowym, sojowym i lnianym), kwas eikozapentaenowy EPA i dokozaheksaenowy DHA, których źródłem są tłuste ryby morskie: łosoś, dorsz, makrela, śledź i sardynki. Zaleca się, aby ryby spożywać 2-3 razy w tygodniu. Kwasy tłuszczowe NNKT mają zdolność podwyższania stężenia „dobrej” frakcji HDL cholesterolu.
Fitosterole i fitostanole
Fitosterole i fitostenole (sterole roślinne) to tłuszczowe związki organiczne, obniżające stężenie cholesterolu we krwi, zarówno frakcji LDL jak i całkowitego cholesterolu, przy czym stanole działają na obniżanie stężenia cholesterolu silniej niż stenole. Występują naturalnie w żywności pochodzenia roślinnego, budując błony komórkowe. Fitosterole i fitostanole konkurują z cholesterolem, jednak dużo gorzej się wchłaniają. Ich źródłem są oleje roślinne, pestki, sezam i orzechy, równie często dodawane są do margaryn lub jogurtów (żywność funkcjonalna). Wystarczy już 1 g steroli roślinnych dziennie aby zredukować stężenie LDL cholesterolu, jednak zalecana dawka to 2 g. Fitosterole potęgują działanie leków obniżających stężenie cholesterolu, dając lepsze rezultaty leczenia.
Przy stosowaniu prawidłowo skomponowanej diety, możliwe jest obniżenie stężenia frakcji LDL cholesterolu przy zastosowaniu błonnika pokarmowego, w szczególności beta-glukanu i pektyny. Dodatkową zaletą jest regulacja poposiłkowej glikemii. Wzrost dziennego pożycia błonnika rozpuszczalnego o 10 g, powoduje zmniejszenie zgonów wieńcowych aż o 27%! Do źródeł rozpuszczalnego błonnika zalicza się: produkty z nieoczyszczonych ziaren owsa i jęczmienia, owoce, warzywa i nasiona roślin strączkowych. Warzywa i owoce powinny znajdować się w każdym z pięciu posiłków w ciągu dnia. Błonnik pokarmowy ułatwia obniżanie masy ciała -pęcznieje w żołądku dając długotrwałe uczucie sytości. Zapobiega zaparciom, działając jak szczotka jelitowa.
Dodatkowe wskazówki żywieniowe dla osób z dyslipidemią:
- Smażenie nie powinno stać się główną techniką przygotowywania potraw. Lepiej zdecydować się na gotowanie, duszenie, na parze, pieczenie, ruszt lub grillowanie. Jeśli musisz obsmażyć mięso, zrób to na patelni grillowej lub teflonowej z minimalną ilością tłuszczu. To smażenia używaj wyłącznie oleju rzepakowego lub oliwy z oliwek.
- Unikaj widocznego tłuszczu -odkrawaj go z mięs, usuwaj skórę z drobiu. Zrezygnuj z jedzenia podrobów i wędlin podrobowych. Produkty pełnotłuste zamień na chudsze odpowiedniki. Do zagęszczania zupy zamiast śmietany użyj mleka z mąką lub jogurtu.
- Warzywa dodawaj do dań jak najczęściej. Gotuj je lub podawaj surowe, z niewielkim dodatkiem oleju lub oliwy. Może korzystać z soków wielowarzywnych. Zawarte w owocach i warzywach antyoksydanty zmniejszają szkodliwe działanie cholesterolu.
- Zamiast słodyczy i wyrobów cukierniczych wybieraj owoce. Ograniczysz podaż niezdrowych tłuszczów trans. Dobrze sprawdzą się też owoce suszone i orzechy. Owocem, który wywiera korzystny wpływ na stężenie cholesterolu we krwi jest grejpfrut.
- Ogranicz spożywanie soli i alkoholu. Są niezdrowe, negatywnie wpływają na ciśnienie tętnicze krwi. Ogranicz dosalanie potraw do jednej płaskiej łyżeczki dziennie.
Wszystkim zaleceniom dietetycznym, przedstawionym w niniejszym artykule, odpowiada dieta śródziemnomorska. Spożywanie warzyw i owoców, oliwy z oliwek, ryb i nasion strączkowych w pełni wykorzystuje program profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych. Za stosowaniem diety śródziemnomorskiej przemawia fakt wyjątkowo niskiej umieralności z powodu choroby niedokrwiennej serca w krajach basenu Morza Śródziemnego. Oczywiście, wpływ na prawidłową kondycję układu krwionośnego ma także utrzymanie właściwej masy ciała, zaprzestanie palenia i picia alkoholu oraz unormowanie ciśnienia tętniczego krwi.
Przeczytaj również:
Jedz zdrowe tłuszcze
Dieta śródziemnomorska
Hipertrójglicerydemia