Dieta kobiety ciężarnej ma niebywały wpływ na zdrowie dziecka – po porodzie, a także w przyszłości. Prawidłowe żywienie ma na celu zapewnienie optymalnego przebiegu ciąży, zapobieganie niektórym schorzeniom i powikłaniom, umożliwienie prawidłowego rozwoju płodu. W artykule przedstawiono rolę wybranych składników mineralnych w diecie kobiety ciężarnej.
Wapń
Wapń bierze udział w krzepnięciu krwi, odpowiada za mineralizację zębów i kości. Pełni główną rolę w profilaktyce osteoporozy. Istota dostarczania wapnia organizmowi ciężarnej polega przede wszystkim na tym, iż warunkuje on odpowiednią gęstość kostną u noworodka. W przypadku niedostatecznego spożycia produktów bogatych w wapń podczas ciąży, zasoby tego pierwiastka, potrzebne na budowane struktur kostnych płodu, pochodzą z zapasów matki. Nieodpowiednia dieta bądź krótka przerwa między porodami mogą skutkować w osteomalacji ciężarnej. Hipokalcemia (niskie stężenie wapnia w organizmie) musiałaby jednak utrzymywać się na wysokim poziomie. Podczas ciąży obserwuje się większą przyswajalność wapnia. Około 20 tygodnia ciąży ulega ona podwojeniu i na tym poziomie utrzymuje się do czasu porodu. Skutkuje to względnie stałym stężeniem wapnia w surowicy.
Wapń ma wpływ na rozkurczanie komórek mięśni gładkich i tętnic, co prawdopodobnie działa zapobiegawczo nadciśnieniu indukowanego ciążą (PIH), stanu przedrzucawkowego, a co za tym idzie przedwczesnemu porodowi. Suplementacja pierwiastka wśród kobiet z nadciśnieniem ciążowym obniża ciśnienie rozkurczowe i skurczowe. U nieletnich ciężarnych zmniejsza ryzyko niskiej masy urodzeniowej dziecka.
Dzienna norma spożycia wapnia wynosi 1000mg dla kobiet w wieku prokreacyjnym, ciężarnych i matek karmiących, pomimo, że duża ilość wapnia wydzielana jest wraz z mlekiem matki. Badania epidemiologiczne wskazują, że spożycie wapnia w Polsce jest ciągle za małe.
Zapotrzebowanie na wapń powinno być pokrywane przez częste spożywanie produktów mlecznych, z uwzględnieniem, że jego przyswajalność zależy również od poziomu witaminy D w organizmie przyszłej matki. Bogatymi źródłami są: mleko, sery, śmietana, masło, tran, wątroba, białko jaja kurzego. Gorsze wchłanianie pierwiastka pochodzącego z produktów roślinnych spowodowane jest obecnością błonnika i kwasów szczawianowego oraz fitynowego. Zawartość fosforu w diecie i odpowiedni stosunek wapnia do fosforu (1:1) oddziaływają na gospodarkę wapniową w organizmie ciężarnej. Za duże spożycie fosforanów zaburza wchłanianie wapnia w jelitach.
Żelazo
Głównym składnikiem czerwonego barwnika krwi jest żelazo. Pierwiastek ten zaliczamy do mikroelementów. Pełni funkcję przenośnika tlenu. Odpowiada za przemianę energii, procesy odpornościowe organizmu, powstawanie i rozwój erytrocytów. Wchłaniane jest w jelicie cienkim, po wcześniejszym zredukowaniu przez kwas solny i witaminę C.
Żelazo jest pierwiastkiem potrzebnym do wielu przemian ustrojowych. Do niedoborów żelaza dochodzi w stanach zwiększonego zapotrzebowania na ten pierwiastek. Stanem takim jest ciąża. Niedobór żelaza zmniejsza odporność ciężarnej, jest ona bardziej podatna na infekcje. Niedobór żelaza skutkuje przede wszystkim niedokrwistością niedobarwliwą, w ciąży objawiającą się zwiększonym zmęczeniem, sennością, bólami kurczowymi podudzi, zmniejszoną tolerancją wysiłku oraz uczuciem „kołatania serca”. Stan ten objawia się ze względu na zwiększenie objętości krwi krążącej, potrzeby płodu i łożyska. Występuje u około 6-30% ciężarnych, może być przyczyną infekcji dróg moczowych. Ta skutkować może przedwczesnym porodem czy małą masą urodzeniową dziecka. Niedostateczne spożycie, które powoduje niedotlenienie mięśnia macicy może osłabić akcję porodową lub powodować poronienia. Obserwuje się zwiększoną umieralność okołoporodową matek i noworodków z niedokrwistością. Większość kobiet wchodzi w okres ciąży z niedoborami żelaza spowodowanymi wcześniejszymi kuracjami odchudzającymi lub obfitymi miesiączkami. Jeśli niedobory nie są leczone, skutkują również w połogu i laktacji. Macica wolniej ulega inwolucji (poporodowe powracanie macicy do stanu sprzed ciąży), a krwawienia poporodowe trwają dłużej, mają większe nasilenie.
Również nadmiar jest szkodliwy. Powoduje zmniejszone wchłanianie innych składników mineralnych, osłabienie odporności i częstsze infekcje. Zalecane dzienne spożycie żelaza wzrasta do 27mg w porównaniu z okresem sprzed ciąży i laktacją, gdzie wynosi 10mg. Urozmaicona dieta kobiety ciężarnej, skomponowana tak by była bogata w żelazo, pozwala prawidłowe wytwarzanie krwi u płodu, we krwi którego zawartość żelaza jest 6 razy większa niż u matki. Jest ono magazynowane w jego wątrobie, najintensywniej od 36 tygodnia ciąży. Dlatego zanemizowanym wcześniakom przypisuje się niepełne wykształcenie zapasów tego mikroelementu. Zapasy pierwiastka powinny wystarczyć na cztery miesiące u dziecka urodzonego o czasie. Stwierdzono, że niedobór żelaza w życiu płodowym może powodować nadciśnienie tętnicze w wieku dorosłym.
Żelazo ze względu na pochodzenie żywnościowe dzielimy na hemowe i niehemowe. Żelazo hemowe jest lepiej przyswajalne, pochodzi z produktów zwierzęcych takich jak mięso, wątroba, drób i ryby, dlatego obniżenie poziomu pierwiastka we krwi często obserwowane jest u wegetarianek i weganek. Jego przyswajalność zwiększana jest przez kwas askorbinowy, dlatego warto łączyć mięso z warzywami w jednym posiłku. Żelazo niehemowe występuje głównie w produktach roślinnych, jego wchłanialność upośledzana jest przez fityniany i polifenole. Żelazo pochodzące z produktów zwierzęcych przyswajane jest w około 20%, zaś z produktów roślinnych tylko w 5%, a w diecie mieszanej w 10%. Leki neutralizujące kwaśne pH żołądka upośledzają wchłanianie pierwiastka, na co należy zwrócić szczególną uwagę u kobiet cierpiących na zgagę. Do zaburzeń wchłaniania żelaza prowadzą również, często występujące w pierwszym trymestrze ciąży, nudności i wymioty.
Cynk
Bierze udział w odpowiednim wydzielaniu niektórych hormonów, regeneracji tkanki łącznej i odczuwaniu smaku. Ma wpływ na funkcjonowanie układu odpornościowego u matki i jego rozwój u płodu. W gospodarce hormonalnej organizmu kobiety ciężarnej ma znaczenie ze względu na udział w syntezie, przenoszeniu i uaktywnianiu hormonów w tkankach docelowych. Do prawidłowego metabolizmu insuliny, testosteronu, hormonu wzrostu i hormonu adrenokortykotropowego obecność cynku jest konieczna.
Objawami niedostatecznego spożycia cynku przez kobiety ciężarne są wypadanie włosów, rumieniowate zmiany skórne, zaburzenia smaku i węchu, gorsze gojenie ran oraz podatność na infekcje. Zwykle są one trudne do zdiagnozowania gdyż pojawiają się z niedoborami innych składników. Niskie spożycie cynku w okresie powstawania zarodka zaburza tworzenie jego szkieletu oraz powoduje defekty układu nerwowego. Dochodzi do wewnątrzmacicznego opóźnienie wzrostu płodu (IUGR), poronień lub porodów martwych płodów. Okres porodu jest przedłużony ze względu na skurcze nie dające postępu, występują atoniczne krwawienia z macicy. Istnieją doniesienia, że niedobory powodują powstanie nadciśnienia indukowanego ciążą (PIH), stanu przedrzucawkowego, przedwczesne odklejenie łożyska prawidłowo usadowionego oraz przyspieszone lub opóźnione pęknięcie błon płodowych.
Poziom stężenia cynku w płynie owodniowym współdziała z aktywnością przeciwbakteryjną. W badaniach zauważono zmniejszanie się stężenia cynku w surowicy ciężarnych wraz z wiekiem ciąży. Niesie to ryzyko zakażenia wewnątrzmacicznego. Prace badawcze przeprowadzone w Bangladesz wykazały, iż suplementacja cynku u kobiet ciężarnych korelowała ze zmniejszeniem częstości chorób układów pokarmowego i oddechowego ich dzieci.
Większą zawartość cynku obecna jest w produktach zbożowych, mięsie, jajach i owocach morza. Przyswajalność cynku z posiłków zawierających białko mięsne jest większa, obecność roślinnych fitynianów lub alkoholu ją zmniejsza. Niekorzystnie na wchłanianie pierwiastka wpływają również żelazo, fosfor i kwas foliowy. Stany nadmiaru poziomu tego mikroelementu obserwowane są rzadko lub jedynie przy nadmiernej suplementacji. Powodują one zmniejszenie odporności, zmniejszenie poziomu frakcji cholesterolu HDL we krwi, gorsze wchłanianie żelaza i miedzi.
Zaleca się spożywanie 11 mg cynku dziennie przez kobiety ciężarne. Wartość ta nieznacznie różni się dla kobiet karmiących piersią, gdyż wydalanie pierwiastka z mlekiem sukcesywnie spada w czasie laktacji.
Jod
Mikroelementem niezbędnym do wytwarzania hormonów tarczycy, sterujących procesami metabolitycznymi organizmu, jest jod. Wchodzi on w skład trójjodotyroniny i tyroksyny wpływających na termoregulację, dojrzewanie komórek ustroju oraz przemiany wewnątrzkomórkowe. Od właściwego stężenia hormonów tarczycy zależy też praca układu nerwowego, serca, nerek i mięśni.
Hipojodemia zwiększa ryzyko wad wrodzonych oraz zaburzeń rozwoju intelektualnego i motorycznego dziecka. Powodem zmian jest wpływ niedoboru na układ kostny i nerwowy płodu. Częściej obserwuje się poronienia, porody martwych płodów bądź wyższy wskaźnik umieralności okołoporodowej. U matki niedobór jodu powoduje powstanie wola, przerost tarczycy i jej niedoczynność. Kobieta odczuwa zmęczenie i zimno, mogą jej dokuczać zaparcia, jest spowolniała i ospała. Jej skóra łuszczy się z wysuszenia, paznokcie są łamliwe, wypadają włosy. Skutki istniejącego niedoboru mogą być nasilane przez niedostatek witaminy A, cynku, miedzi i żelaza.
Zalecane dzienne spożycie jodu w przypadku kobiet ciężarnych i karmiących utrzymuje się na poziomie 220µg. Taka ilość jest bezpieczna, nie stanowi zagrożenia przedawkowania powodującego przejściową niedoczynność gruczołu tarczycy.
Największe ilości jodu można znaleźć w rybach morskich. Siarkocyjany, hemaglutyniny, glikozydy siarkowe i polifenole obecne w niektórych warzywach, owocach i nasionach roślin strączkowych utrudniają syntezę jodu. Niekorzystny wpływ na wchłanianie ma również palenie tytoniu. Pierwiastek jest jednak absorbowany również z powietrza na terenach blisko morza. Na obszarach gdzie występują niedobory zalecana jest suplementacja. Od 1996 roku w Polsce jodowanie soli kuchennej jest obowiązkowe.
Magnez
Magnez jest najważniejszym aktywatorem ponad 300 enzymów. Bierze przez to udział w przemianach białkowych i tłuszczowych, procesie termoregulacji, pracy układów krążenia oraz nerwowego. Jest makroelementem niezbędnym w budowaniu szkieletu i mięśni. Pełni rolę w przemianach i działaniu witaminy D, wzmaga gęstość mineralną kości.
Wiele badań sugeruje dodatnią korelację między spożyciem wapnia we wczesnej ciąży a masą urodzeniową noworodka. Hipomagnezemia niesie ryzyko stanu przedrzucawkowego i przedwczesnego porodu. Dowiedziono mniejszą zawartość magnezu we krwi kobiet z ciążą powikłaną cukrzycą lub nadciśnieniem. Suplementacja pierwiastka prawdopodobnie zapobiega przedwczesnym skurczom.
Magnez jest pierwiastkiem rozpowszechnionym w wielu produktach spożywczych. Jego zawartość w poszczególnych wyrobach znacznie się różni. Magnez wchodzi w skład zielonego barwnika roślinnego warzyw liściastych. Występuje również w mięsie, podrobach, orzechach, ciemnym pieczywie i kaszach, zwłaszcza w gryczanej. Jego przyswajalność z pożywienia wynosi 30-40%. Dieta bogata w wapń i fosfor oraz zwiększona podaż fitynianów zmniejszają wchłanianie magnezu w jelicie cienkim. Źródłem magnezu jest również twarda woda pitna.
Dobowa konsumpcja pierwiastka powinna wynosić 360mg u ciężarnych i 320mg u matek karmiących piersią. Uważa się, że magnez pochodzący z żywności jest lepiej wchłaniany niż ten pochodzący z suplementów farmaceutycznych.
Przeczytaj również:
Zbilansowana dieta w ciąży i podczas karmienia piersią
Rola kwasu foliowego dla rozwoju płodu
Witaminy w diecie kobiety ciężarnej i karmiącej piersią
Suplementacja witaminowo-mineralna w ciąży
Artykuł jest zmodyfikowanym fragmentem pracy pt. „Zachowania żywieniowe kobiet w okresie okołoporodowym”.
