Osteoporoza to choroba układu szkieletowego, charakteryzująca się obniżeniem masy kostnej. Przez długi czas nie obserwuje się specyficznych objawów, mimo, że destrukcja gęstości mineralnej kości postępuje. O chorobie spora część osób dowiaduje się dopiero przy przy pierwszym złamaniu kości, często z błahych przyczyn (typu potknięcie czy lekkie uderzenie).
Podczas gdy zdrowa osoba przewracając się nabawi się jedynie siniaków, chory z osteoporozą złamie kości i jest narażony na masę komplikacji. Zwiększona podatność na złamania u osoby z osteoporozą spowodowana jest malejącą liczbą beleczek kostnych. Warto podkreślić, że zrzeszotnienie kości to już choroba społeczna. Tuż po zaburzeniach układu krążenia i nowotworach, osteoporoza plasuje się na trzecim miejscu chorób śmiertelnych.
Epidemiologia
Z szacunków Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że do 2035 r. liczba Polaków w wieku ponad 65 lat wzrośnie o 50%. Jednak, mimo dłuższego okresu życia, przewiduje się, że będziemy cierpieć z powodu chorób nowotworowych, cukrzycy, nadciśnienia i właśnie osteoporozy.
Osteoporoza zdecydowanie częściej występuje wśród kobiet. Z jej powodu cierpi już co trzecia kobieta po 50 roku życia i co dwunasty mężczyzna. Szacuje się, że w Stanach Zjednoczonych osteoporozą dotknięte jest 11% ogółu społeczeństwa, w tym 30% kobiet po 50. roku życia oraz 70% kobiet po 80. roku życia. W przypadku kobiet w okresie menopauzalnym można mówić o nakładaniu się dwóch czynników predysponujących do choroby kości: wiek oraz niedobór hormonów. Brak estrogenów wywołany zahamowaniem czynności jajników, zaburza fizjologiczną równowagę resorpcji wapnia. Proces demineralizacji kości znacząco przyspiesza po 40 roku życia i wynosi średnio 2% rocznie.
Osteoporoza to choroba, która kojarzona jest przede wszystkim z podeszłym wiekiem. Tymczasem, coraz częściej dotyka osoby młodsze. Na liście państw o dużej ilości złamań osteoporotycznych przodują kraje europejskie o wysokim stopniu rozwoju. Co 30 sekund w Europie dochodzi do złamania z powodu osteoporozy.
Do najważniejszych czynników predysponujących do wystąpienia osteoporozy zalicza się:
- wiek (częściej u osób starszych)
- płeć (kobiety ponad trzy razy częściej od mężczyzn)
- gospodarka hormonalna (menopauzalne obniżenie stężenia estrogenów, kastraci)
- niska masa ciała (BMI – Body Mass Index – <20)
- uwarunkowania genetyczne (złamanie szyjki kości udowej u rodziców)
- styl życia (palenie papierosów i picie alkoholu, mała aktywność fizyczna, dieta uboga w białko, nadmierne spożycie kawy)
- przyjmowanie glikokortykosteroidów
- niektóre choroby (nadczynność tarczycy, reumatoidalne zapalenie stawów, cukrzyca, kamica nerkowa)
Witamina D
Duże znaczenie w utrzymaniu prawidłowej mikrostruktury kośćca przypisuje się witaminie D. Jest to witamina rozpuszczalna w tłuszczach, której zadaniem jest regulacja gospodarki wapniowo-fosforanowej organizmu oraz utrzymanie aktywności osteoblastów (komórek kościotwórczych). Głównym źródłem pozyskiwania witaminy D (cholekalcyferolu) jest jej synteza w skórze, pod wpływem promieniowania słonecznego, a dokładniej promieni UVB. Udowodniono, że na niedobory witaminy D zdecydowanie częściej cierpią osoby z niską aktywnością na świeżym powietrzu, tzw. domatorzy oraz osoby stosujące kremy z wysokimi filtrami przeciwsłonecznymi.
Do pokarmowych źródeł witaminy D zalicza się tłuszcze rybie, mleko i przetwory mleczne.
Wśród zaburzeń szkieletowych związanych z niedoborem witaminy D wymienia się krzywicę, osteomalację (rozmiękczenie tkanki kostnej) i osteoporozę. Suplementację witaminy D prowadzi się wyłącznie u osób, u których potwierdzono niedobór, oraz w szczególnych przypadkach, gdy pogoda i nasłonecznienie nie sprzyjają naturalnej syntezie witaminy w skórze. Dawki terapeutyczne stosuje się np. zimą, gdy brakuje słońca. Grupą osób, u których szczególny nacisk kładzie się na suplementację witaminy D, są kobiety w wieku okołomenopauzalnym. To właśnie wśród tych osób skuteczność działania cholekalcyferolu przeciw złamaniom, została wielokrotnie potwierdzona badaniami. Co więcej, dowody wskazują na mniejszą ilość upadków wśród starszych ludzi, u których po wykryciu niedoboru witaminy D rozpoczęto jej suplementację. Leczenia witaminą D nie stosuje się u chorych z kamicą nerkową, z nadczynnością przytarczyc, sarkoidozą oraz hiperkalcemią.
Wapń
Głównym budulcem kości jest wapń. Niedostateczna zawartość wapnia w układzie kostnym może być wynikiem jego zmniejszonego wchłaniania z diety lub nieprawidłowa podaż. Jak wskazują badania, dieta standardowego Polaka pokrywa jedynie 50-60 % dobowego zapotrzebowania na ten pierwiastek. Warto podkreślić, że dzienne zapotrzebowanie na wapń wzrasta u kobiet ciężarnych, karmiących oraz kobiet w okresie okołomenopauzalnym. Obniżone stężenie estrogenów we krwi, przy zahamowanej czynności jajników podczas menopauzy, wiąże się ze zwiększonym wydalaniem wapnia w moczu.
Wapń należy do mikroelementów, które są obecne niemalże w każdym produkcie spożywczym. Jego biodostępność jest jednak zróżnicowana. Wchłanianie wapnia z pożywienia ograniczają fityniany, błonnik, fosfor oraz nadmiar białka, podczas gdy laktoza i witamina D sprzyjają jego wchłanianiu. Najbogatszym źródłem wapnia są przetwory mleczne, drobne ryby oraz produkty wzbogacane o wapń np. płatki śniadaniowe, budynie i kaszki. Do pozostałych źródeł wapnia zalicza się pełnoziarniste pieczywo, rośliny strączkowe i niektóre warzywa.
Mleko i produkty mleczne są podstawowym źródłem wapnia w diecie Polaków. Niestety, osoby z nietolerancją laktozy, często rezygnując z picia mleka, odstawiają również jogurty i kefiry, z obawy przed nasileniem objawów choroby. Okazuje się jednak, że produkty mleczne np. jogurty, oprócz laktozy wykazują aktywność enzymu hydrolizującego laktozę. Nie powodują więc wzdęć i bólów brzucha, a obecna w nich laktoza zwiększa wchłanianie wapnia z pożywienia.
U osób z osteoporozą obowiązkowo stosuje się suplementację wapnia w dawce 600-1000 mg, przy czym dla kobiet w okresie menopauzalnym dawka ta wzrasta do 1500 mg wapnia. Jednocześnie, dla uzyskania większej przyswajalności, stosuje się podaż witaminy D. Suplementacja wapnia przynosi korzyści w zmniejszaniu ubytku masy kostnej i ryzyka złamań o 40 %. Wykazano, że wapń wzmacnia działanie estrogenów w walce z osteoporozą. Jako, że wchłanianie suplementów wapnia maleje wraz ze wzrostem dawki, zaleca się aby dobową porcję podzielić na mniejsze i stopniowo przyjmować wapń. Na przyswajalność nie ma wpływu pora spożywania suplementu. Wapń najlepiej przyjmować podczas posiłku, w połączeniu z witaminą D. Nie należy przekraczać dawki 2000 mg na dobę. Przyjmowanie suplementów soli wapnia jest przeciwwskazane u chorych z kamicą nerkową lub leczonych preparatami naparstnicy.
Rola diety w leczeniu osteoporozy
Do 25. roku życia organizm buduje masą kostną, która następnie ubożeje wraz z wiekiem. Zadaniem wapnia jest mineralizacja kośćca. Zbilansowana dieta jest bardzo ważna dla utrzymania szczytowej masy kostnej. W diecie osób dotkniętych osteoporozą warto zwrócić uwagę na dostarczenie białka, wapnia i witaminy D w dawkach odpowiadających zapotrzebowaniu osób zdrowych.
Z diety osób o obniżonej gęstości mineralnej kości należy wykluczyć nadmierne spożycie kawy oraz napojów zawierających duże ilości fosforu, w tym tak popularną coca-colę. Prawidłowy stosunek wapnia do fosforu w diecie powinien wynosić 1,5:1. Konkurencyjny do wapnia fosfor występuje naturalnie w wielu produktach spożywczych. Do wielu innych jest dodawany w procesie produkcji, dla uzyskania pożądanych cech smakowych lub funkcjonalnych. Tak dzieje się w przypadku wędlin, deserów w proszku, serów topionych, koncentratów zup oraz napoju typu cola.
Diety bogatotłuszczowe, z dużą dawką fosforu lub sodu, nie sprzyjają prawidłowemu wchłanianiu wapnia. Kofeina zawarta w kawie również upośledza przyswajanie wapnia. Z rozwojem osteoporozy związane jest również spożycie alkoholu. Jadłospis bogaty w potrawy o słonym smaku również przyczynia się do ubytków kostnych. Wchłanianie wapnia jest zaburzone przy nadmiarze soli w diecie.
Problem w utrzymaniu prawidłowej diety mogą mieć kobiety starsze, u których występują braki w uzębieniu oraz mające problem z żuciem pokarmu. Podobnie, u kobiet młodych stosujących restrykcyjne diety odchudzające. Długotrwałe stosowanie diety ubogiej w białko i wapń wpływa niekorzystnie na gęstość kostną.
Utrzymanie sprawność fizycznej, tak długo jak to możliwe, jest bardzo istotną kwestią w profilaktyce osteoporozy. Oczywiście, nie należy praktykować sportów, charakteryzujących się dużym ryzykiem urazów i złamań. Ważne jest zapewnić mięśniom umiarkowaną pracę, dla wzmocnienia ich siły oraz poprawy równowagi. Badania wskazują, że u kobiet i mężczyzn powyżej 75. roku życia uzyskano zmniejszenie liczby upadków aż o 75% po wprowadzeniu aktywności fizycznej.
