Osteopenią nazywamy sytuację, w której mineralizacja kości jest niewystarczająca i może prowadzić do zachorowania na osteoporozę w przyszłości (choć w najcięższych przypadkach może również dochodzić do złamań kości). Osteopenia występuje u 50-60% niemowląt z urodzeniową masą ciała poniżej 1000g i u 20-30% noworodków urodzonych z masą ciała poniżej 1500g.
Intensywny wzrost i mineralizacja układu szkieletowego płodu następuje w trzecim trymestrze ciąży. Donoszone noworodki nie powinny mieć problemów związanych z niewystarczającą mineralizacją kości. Organizmy wcześniaków natomiast mogą nie posiadać wystarczającej ilości związków mineralnych. Dzięki dynamicznemu rozwojowi w dziedzinie neonatologii obserwujemy przeżywalność noworodków urodzonych coraz wcześniej.
Osteopenia – czynniki predysponujące
Czynniki, które mogą powodować osteopenię u noworodków to głównie niedostateczna podaż wapnia, białka, fosforu i energii w postaci kilokalorii. Pojawia się zwykle w okresie od 6. do 12. tygodnia życia. Spowolnione są przyrosty kości na długość, przy jednoczesnym zachowaniu wzrostu czaszki. Eksperymentalne badania dowiodły, że z jednoczesnym zmniejszeniem podaży fosforu zmniejsza się objętość kości beleczkowej i grubość korowej warstwy kości. Mleko kobiece może nie pokrywać zapotrzebowania na składniki pokarmowe u noworodków urodzonych przedwcześnie. Organizm dziecka, które urodziło się przed czasem, wymaga dostarczania większej ilości składników mineralnych. U wcześniaków karmionych wyłącznie pokarmem kobiecym przeważają niedobory fosforu (tzw. osteopenia hipofosfatemiczna). Za mało fosforu w organizmie powoduje objawy, które nie są związane z układem kostnym: obniżone napięcie mięśniowe i kurczliwość mięśni (może prowadzić między innymi do niewydolności serca), drżenia i drgawki, niepokój, oczopląs, śpiączka, zaburzenia funkcji cewek nerkowych (w efekcie prowadzące do glikozurii czy kwasicy). Natomiast, karmienie wcześniaka sztucznymi mieszankami przeznaczonymi dla niemowląt, które zostały urodzone o czasie, może zwiększać ryzyko niedoboru wapnia (czyli osteopenia hipokalcemiczna). Ta sytuacja wiąże się ze znacznie słabszym wchłanianiem wapnia z mieszanek mlecznych w porównaniu do mleka kobiecego.
Na zwiększone straty wapnia z moczem mają wpływ leki takie jak diuretyki pętlowe (Furosemid), metyloksantyny i steroidy (które równocześnie zmniejszają wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego). Białko jest niezbędnym składnikiem budulcowym macierzy kostnej. Dlatego niewystarczająca podaż białka może w znacznym stopniu zahamować cały proces tworzenia się kości. Do czynników, które zwiększają ryzyko osteopenii należą także: przedłużająca się wentylacja mechaniczna, przewlekła choroba płuc i patologie układu krążenia, przy których niezbędne jest organicznie ilości dostarczanych płynów (co w związku z tym automatycznie zmniejsza wartości dostarczanych wapnia i fosforu). Niekorzystny wpływ na proces budowy kości wywiera także obniżona siła mięśniowa, która zależy od niedojrzałości organizmu wcześniaków, ciężkiego ogólnego stanu ich organizmu, a także zmniejszonej aktywności ruchowej w porównaniu do życia płodowego.
Osteopenia wcześniacza
Podczas przebiegu osteopenii wcześniaków może dochodzić do zahamowania procesów wzrostowych nie tylko w okresie niemowlęcym, ale również w dłuższej perspektywie czasowej. Niekorzystny wpływ na budowanie szczytowej masy kostnej, a także ryzyko zachorowania na osteoporozę, może być również odczuwalny w dorosłym życiu. Według badań, osoby, które miały masę urodzeniową poniżej 1500g, były niższe i miały mniejszą masę kostną w porównaniu z tymi, którzy urodzili się o czasie i z większą masą urodzeniową ciała. Objawy kliniczne zależą głównie od zaburzenia procesu wzrostu i mineralizacji szkieletu. Obniżenie mineralizacji chrząstki wzrostowej może prowadzić do występowania krzywicy. Zmniejszona masa kostna pogarsza odporność na obciążenie i zmniejsza odporność na złamania.
Jeśli chodzi o diagnostykę osteopenii, to obecne badania nie są odpowiednio czułe i wciąż nie wszystkie przypadki zachorowań zostają wykryte. W celu oceny wykonuje się oznaczenia głównych parametrów gospodarki wapniowo-fosforanowej (fosforu, wapnia, fosfatazy alkalicznej, kreatyniny we krwi i w moczu). W badaniach wykorzystuje się również densytometrię (do ilościowej oceny masy kostnej).
Profilaktyka osteopenii
W profilaktyce osteopenii u wcześniaków kluczowa rolę odgrywają czynniki żywieniowe: odpowiednia podaż białka, wapnia, fosforu i kilokalorii wraz z dietą. Ma to zapobiec niedożywieniu, a także umożliwić prawidłowy wzrost, masę ciała i odpowiednią mineralizację układu szkieletowego. Niedobory masy ciała mogą być powodowane wielotygodniową hospitalizacją, co prowadzi do dużych ubytków energetycznych, niedoborów białka, składników mineralnych (głównie fosforu, wapnia, cynku, żelaza). Karmienie jedynie mlekiem kobiecym nie pokrywa całego zapotrzebowania wcześniaka na wszystkie niezbędne składniki. Konieczna jest suplementacja składników pokarmowych. Rozwiązaniem może być zastosowanie wzmacniacza pokarmu kobiecego BMF (Breast Milk Fortifier). Wzbogacanie najczęściej jest prowadzone, dopóki niemowlę nie osiągnie masy ciała o wartości 3-3,5kg. Innym sposobem jest zastosowanie glukonianu wapnia. Jeżeli stężenie wapnia we krwi zaczyna przyjmować pożądane wartości, świadczy to o tym, że suplementacja zaczyna działać (tak jest również w przypadku fosforu). W przypadku stosowania mieszanek mlecznych powinno się wybierać te skierowane do wcześniaków. Zdarza się, że po powrocie do domu ze szpitala rodzice często rezygnują z tego typu mieszanek na rzecz mleka początkowego (co jest powodowane różnicami w cenie). W profilaktyce osteopenii u wcześniaków innym ważnym czynnikiem jest witamina D.
Artykuł na podstawie: Czech-Kowalska J., Dobrzańska A.: Profilaktyka osteopenii u wcześniaków. Przewodnik Lekarza, 2008; 2: 63-69
Anna Kiędyś –dietetyk kliniczny. Absolwentka kierunku dietetyka Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Udzielała porad pacjentom wielu warszawskich szpitali. W 2010 roku jej praca dyplomowa była prezentowana na konferencji „Między profilaktyką a medycyną kliniczną”. Była wolontariuszką Banku Żywności SOS, gdzie prowadziła edukację żywieniową młodzieży szkolnej i seniorów.
E-mail: ann.kiedys@gmail.com
