Anemia u małych dzieci – czy trzeba się jej obawiać?

Anemia nie jest chorobą, ani niedoborem pokarmowym, jak się często uważa, ale potoczną nazwą zespołu objawów poprawnie określanych terminem niedokrwistości. Jej diagnostyka jest bardzo łatwa i ogranicza się w zasadzie do badania morfologii krwi obwodowej.

Z anemią mamy do czynienia, gdy dochodzi do obniżenia dwóch głównych parametrów czerwonokrwinkowych – liczby czerwonych krwinek (erytrocytów) i ilości ich barwnika (hemoglobiny). Powodem wystąpienia anemii może być utrata krwi, upośledzone wytwarzanie erytrocytów lub skrócony czas ich życia. Do upośledzonego wytwarzania czerwonych krwinek dochodzi z powodu niewystarczającej podaży substancji potrzebnych w procesie erytropoezy – zbyt małej ilości żelaza, miedzi, kwasu foliowego czy witaminy B12. Przy czym niedokrwistość z niedoboru żelaza jest najczęstszą przyczyną anemii u dzieci do 3. roku życia.

Anemia u małych dzieci może wynikać z niedoboru żelaza

Żelazo jako istotny składnik dwóch ważnych białek – hemoglobiny i mioglobiny – uczestniczy w transporcie tlenu do tkanek i narządów. Dodatkowo bierze ono udział w wielu przemianach metabolicznych, procesach oksydacyjnych i jest niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Pod koniec okresu życia płodowego następuje zwiększenie magazynowania tego pierwiastka, by stworzyć zapas, z którego później będzie mógł korzystać noworodek. Jeżeli z jakiegoś powodu (wcześniactwo, ciąża mnoga, anemia u matki) zapas ten będzie niewystarczający, u noworodka z dużym prawdopodobieństwem wystąpi niedokrwistość niedoborowa. Następstwem powstawania nieprawidłowej hemoglobiny będzie zaburzenie przenoszenia tlenu przez czerwone krwinki i niedotlenienie tkanek. Takiej sytuacji można skutecznie zapobiec opóźniając przecięcie pępowiny o 1-3 min. Jak udowodniono, późne odpępnienie powoduje wzbogacenie krwi dziecka o dodatkowe 50-100 ml krwi łożyskowej, podnosząc tym samym poziom hemoglobiny, hematokrytu i żelaza. Tak utworzony zapas zmniejsza ryzyko anemii w ciągu 6 pierwszych miesięcy życia nawet o 47%.

Niedokrwistość z niedoboru żelaza u niemowląt między 6 a 18 miesiącem życia

Problem tkwi w niedostatecznym zaopatrzeniu organizmu w ten ważny biopierwiastek przy zwiększonym jego zapotrzebowaniu. W drugim półroczu życia, żelazo zaczyna się stopniowo wyczerpywać  i pojawia się tzw. niedokrwistość fizjologiczna. Zwykle taki stan nie wymaga leczenia, ale gdy jest dodatkowo pogłębiany przez szybki rozwój niemowlęcia, wprowadzenie karmienia zastępczego i pojawiające się zaburzenia wchłaniania, może się on wymknąć spod kontroli. Mleko matki nie jest zasobne w żelazo, ale jego przyswajalność jest 5-krotnie wyższa w stosunku do sztucznych mieszanek. Zbyt wczesne zastąpienie pokarmu matki naturalnymi produktami mlecznymi powoduje szybkie obniżenie poziomu żelaza u dziecka z powodu ograniczenia dostaw tego pierwiastka. Ponadto białko mleka krowiego (tak jak gluten) jest czynnikiem silnie alergizującym. Może zaburzyć wchłanianie substancji z przewodu pokarmowego lub też uszkadzać śluzówkę jelit, doprowadzając do dodatkowej utraty tego pierwiastka przez ranki w przewodzie pokarmowym.

Gdy poziom żelaza przestaje mieścić się granicach fizjologii i pokrywać potrzeby, organizm manifestuje to na różne sposoby. Jednym z pierwszych i bardzo charakterystycznych objawów jest wybiórczy apetyt np. na ziemię, tynk, krochmal, kredę, kwaśne lub bardzo zimne pokarmy. Często występują również zaburzenia ze strony skóry i błon śluzowych – bladość, łamliwość włosów i paznokci, zajady w kącikach ust, nienaturalne wygładzenie i pieczenie języka. W wyniku niedotlenienia ośrodkowego układu nerwowego pojawia się typowa męczliwość, osłabienie, ospałość, zaburzenia koncentracji i drażliwość. Ponadto dziecko traci odporność, zaczyna bardzo często chorować i rozwija się wolniej od rówieśników. Czasem, w skutek niedostatecznej podaży tlenu może dochodzić również do zaburzeń rytmu serca i niewydolność krążenia.

Anemia u małych dzieci – badania laboratoryjne

Podejrzenie niedoboru należy niezwłocznie potwierdzić za pomocą badań krwi. W pierwszym etapie występuje deficyt żelaza w puli magazynowej, następnie spadek jego stężenia w szpiku kostnym i surowicy, a dopiero w końcowym etapie pojawia się niedokrwistość. Anemia jest już zatem jawną manifestacją niedoboru żelaza, która objawia się obniżeniem stężenia hemoglobiny poniżej 10,5g/dl, spadkiem liczby erytrocytów poniżej 3,5 mln i charakterystyczną niską wartością tzw. MCV, czyli objętości krwinki czerwonej w morfologii krwi. Oznaczenie poziomu samego żelaza nie jest dobrym markerem anemii, gdyż ulega dużym zmianom fizjologicznym, zależąc m.in. od pory dnia, procesu wchłaniania czy stężenia hormonów. Średnie stężenie żelaza u dzieci wynosi 2,6 – 27,9 μmol/l, ale utajony niedobór może występować przy stężeniu poniżej 4,6 μmol/l, czyli mieszcząc się w dolnej granicy normy. Dlatego szczegółową diagnostykę niedokrwistości z niedoboru żelaza lepiej odzwierciedla oznaczenie poziomu białek wiążących żelazo (ferrytyny i transferryny), rozpuszczalnego receptora dla transferryny (sTfR) oraz  parametru określającego zdolność wiązania żelaza (TIBC). Ferrytyna magazynuje jony żelaza w łatwo dostępnej i nieszkodliwej formie dla organizmu, a jej obniżone stężenie jest najwcześniejszą informacją o zmniejszeniu się zapasów tego pierwiastka. Pozostałe trzy parametry są związane transportem żelaza i ich poziom rośnie w jego niedoborze, aby jak najefektywniej móc wykorzystać ograniczoną pulę pierwiastka. W przypadku podejrzenia krwawień z przewodu pokarmowego, wykonuje się dodatkowo badanie kału na krew utajoną.

By nie dopuścić do deficytu żelaza, zaleca się wzbogacenie diety niemowląt po 6. miesiącu życia w produkty pochodzenia zwierzęcego, zwłaszcza czerwone mięso i podroby. Dostarczają one organizmowi odpowiednie porcje tego pierwiastka w postaci hemowej, czyli najlepiej dla niego przyswajanej. Z kolei wprowadzenie owoców zapewnia odpowiednią podaż witaminy C, która dodatkowo wspomaga wchłanianie żelaza.

W przypadku wystąpienia u dziecka jawnej anemii, badania krwi ulegną stopniowej poprawie a krwinki zostaną odbudowane, gdy zacznie ono przyjmować doustne preparaty żelaza. W wyjątkowych sytuacjach, przy ciężkiej niedokrwistości, zaburzeniach wchłaniania oraz nawracających biegunkach podaje się żelazo w zastrzykach. Jeżeli przyczyną niedoboru żelaza jest alergia pokarmowa ważne jest także, aby odstawić wszelkie uczulające produkty, a rezygnując z karmienia naturalnego – pokarm matki zastąpić mlekiem modyfikowanym.

mgr Anna Kokot – diagnosta laboratoryjny – absolwentka Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego ze szczególnym upodobaniem do zagadnień związanych z mikrobiologią, hematologią i immunochemią. A prywatnie – zawsze ciekawa świata podróżniczka, miłośniczka szarad, zagadek, powieści kryminalistycznych i wszelkich rzeczy skomplikowanych.